Portfolio wetenschaps- en techniekjournalistiek

Mijn laatste stuk als wetenschapsjournalist

Vorige week heb ik mijn laatste stuk ingeleverd als freelance wetenschapsjournalist. Het ging over hetzelfde onderwerp als het eerste, in maart 1994: de opmars van kunstmatige intelligentie als instrument om ingewikkelde technische problemen op te lossen. Dat zegt iets over mijn reden om te stoppen: ik had al een poos het gevoel steeds dezelfde stukken te schrijven. De belangrijkste reden is echter dat er leuke nieuwe dingen in het vat zitten, die al mijn tijd gaan opeisen.

Maar goed, zoals die dingen gaan, eerst kijk ik nog even terug. Ik heb dit alles bij elkaar toch bijn 35 jaar gedaan, sinds ik als eerstejaars student technische informatica in december 1987 mijn eerste stuk inleverde bij Delta, de universiteitskrant van de TU Delft. (Daarvoor publiceerde ik al in de schoolkrant, maar dat waren strips en thrillers, dus geen journalistiek).

Lees verder Mijn laatste stuk als wetenschapsjournalist

Evangeliseren voor wetenschappers

Wetenschappers gaan onderling, als het goed is, methodisch, kritisch en rationeel te werk. Daaraan ontlenen ze vaak de gedachte dat de buitenwacht hun resultaten vanzelfsprekend zouden moeten accepteren. Dus is de communicatie gericht op de presentatie van feiten in plaats van emoties. Dat is geen kracht, maar een zwakte.

In de techno-optimistische decennia na de Tweede Wereldoorlog werden wetenschappers wel eens neergezet als de hogepriesters van het nieuwe tijdperk. Het was een mooie metafoor, die inmiddels meer werkelijkheid is geworden dan men zich realiseert, niet zozeer doordat wetenschappers een prominentere rol in de samenleving hebben gekregen, als wel door het wegkruimelen van de religieuze concurrentie.

Wat de wetenschap zich nauwelijks realiseert is dat ze steeds meer daadwerkelijk trekken van een religie heeft gekregen. Dat heeft wél te maken met ontwikkelingen in de wetenschapspraktijk zelf. Albert Einstein was zo’n beetje de laatste representant van de klassieke wetenschapper, de (doorgaans) man die in zijn eentje experimenteerde en/of met een theorie kwam. Sindsdien is vanuit de astronomie en deeltjesfysica een complex wetenschapsmodel uitgerold waarin resultaten groepsinspanningen zijn, gecontroleerd in een internationaal web van peer reviews. Anders gezegd: het wetenschappelijke proces is zo ingewikkeld dat ook wetenschappers zelf soms moeite hebben om bij te blijven. De specialisaties raken steeds verder verkokerd.

Lees verder Evangeliseren voor wetenschappers

Cecilia Payne, de vrouw die de zon ontrafelde

Toen Cecilia Payne in 1925 in haar proefschrift aantoonde dat de zon vooral uit waterstof bestaat, kreeg ze te verstaan dat dit niet kon kloppen. Als ze een astronomische carrière wilde, kon ze beter inbinden.

Dat er überhaupt van een promotie sprake was, was voor een vrouw al uitzonderlijk aan het begin van de twintigste eeuw. Cecilia Payne was ervoor verhuisd van Cambridge, Engeland naar Cambridge Massachusetts. Aan Harvard bestond een programma dat vrouwen stimuleerde om voor een wetenschappelijke carrière te kiezen.

Ze stortte zich op een indertijd populair onderwerp, de studie van de spectra van sterren om de atomaire samenstelling ervan te achterhalen. De consensus was dat de zon en de aarde ongeveer dezelfde samenstelling hadden. Het temperatuurverschil leidde tot andere spectra en de klus was dit mechanisme te verklaren. Payne kwam tot een andere conclusie: de samenstelling was totaal anders. De zon bestond vooral uit waterstof en helium.

Lees verder Cecilia Payne, de vrouw die de zon ontrafelde

Het gewicht van het lichte

Het gewicht, dat wil zeggen de hoeveelheid materiaal, van een product zegt iets over de duurzaamheid ervan, laat ‘Designing Lightness’ zien.

Het heeft wel iets ironisch om een lijvig boekwerk op zwaar papier met de nodige toeters en bellen te produceren over de noodzaak van lichtgewicht structuren. Want dat is ‘Designing Lightness’ van Adriaan Beukers en Ed van Hinte: een veelomvattend werk over de noodzaak om gebouwen en voertuigen met minder (circulair) materiaal te bouwen.

Beukers is emeritus hoogleraar composiete structuren aan de faculteit L&R, Van Hinte zelfstandig onderzoeker en auteur. Het duo schreef eerder boeken met de titels ‘Lightness’ en ‘Flying Lightness’. Het thema van hun expertise kan maar duidelijk zijn.

Lees verder Het gewicht van het lichte

Sleutelen, doorsmeren en scheuren maar met Edd China

Edd China is een Britse ingenieur die aanstekelijk kan vertellen over machines en dan vooral auto’s. Dat doet hij goed op video, maar op papier lukt het ook.

Voor een optimistisch boek over een man die van zijn hobby zijn werk gemaakt heeft, begint Grease Junkie behoorlijk in mineur. Wheelers Dealers, het televisieprogramma op Discovery Channel waar Edward John China bekend mee is geworden, besluit de koers te verleggen. Meer vrolijk rondscheuren, minder van die tijdrovende shots van China die in zijn werkplaats uitlegt hoe hij een roestige Cadillac oplapt.

China trekt de deur boos achter zich dicht – en heeft vervolgens de tijd om zijn levensverhaal op papier te zetten. Het begint op de manier die veel techniekstudenten bekend zal voorkomen. Lego. Een onbedwingbare neiging om schroeven los te draaien. Met je gloednieuwe rijbewijs een cheapo roestbak kopen en er dan achter komen dat je aan de lopende band zelf moet sleutelen, omdat je geen geld hebt voor een professionele monteur.

Lees verder Sleutelen, doorsmeren en scheuren maar met Edd China

De grote inhaalrace van Samsung

Het is een beetje raar om het logo van Apple op een boek over Samsung te zetten. Maar het geeft wel goed aan waar ‘Samsung rising’ van Geoffrey Cain over gaat.

In november 1983 bezocht Steve Jobs, de achtentwintigjarige hippie achter het jonge computerbedrijf Apple, de haveloze fabriek waar Samsung goedkope onderdelen maakte voor magnetrons. Hij zocht een chipsleverancier voor een draadloze ‘tablet’ computer die hij in gedachten had. Niemand ging in die tijd naar Zuid-Korea als hij hightech nodig had, maar Jobs dacht dat het land wel potentie had.

De Amerikaans werd ontvangen door Byung-Chul Lee, de op dat moment 73-jarige oprichter van Samsung. Lee’s bedrijf was begonnen als handel in groenten en vis in wat toen nog een Japanse kolonie was. Hij had een bierbrouwerij gehad, een universiteit en een krant. Hij had een wereldoorlog doorstaan, een burgeroorlog, tientallen jaren dictatuur. En nu had hij al zijn kaarten op elektronica gezet.

Lees verder De grote inhaalrace van Samsung

Mariëlle Stoelinga: Veiligheid zit soms de veiligheid dwars

Een extra nooddeur is goed voor de brandveiligheid, maar verhoogt de kans op inbraak. Het is een eenvoudig voorbeeld, maar het geeft goed aan dat het indammen van risico’s gepaard gaat met ongemakkelijke afwegingen. En als een deur al lastig is, hoe weeg je dan de risico’s in een chemische installatie of een kerncentrale? Daar komen informatici om de hoek kijken, zegt dr. Mariëlle Stoelinga, hoogleraar Kwantitatieve risicoanalyse in softwaresystemen aan de Radboud Universiteit.

Het is niet moeilijk om grote rampen aan te wijzen die zijn terug te voeren op kleine technische misrekeningen. De explosie van de space shuttle Challenger, bijvoorbeeld, die was terug te voeren op een rubber ring met beperktere temperatuurtoleranties dan gedacht. Of de programmeerfout die er in augustus 2013 toe leidde dat een elektriciteitscentrale in Ohio zichzelf uitschakelde, waarna een hele reeks van systeemgevolgen binnen enkele uren de sluiting van 256 centrales tot gevolg had. Tientallen miljoenen mensen en bedrijven in de Verenigde Staten en Canada kwamen zonder stroom te zitten.

Maar het voorkomen van rampen is niet de enige reden om aan risicoanalyse vooraf te doen. Het gaat net zo goed om een efficiënt beheer van technologie, bijvoorbeeld door preventief onderhoud of door systemen beter te ontwerpen. Die Amerikaanse stroomstoring zou nooit zo wijdverspreid zijn geraakt als het systeem expliciet ontwerpen was om het uitvallen van één centrale te doorstaan. Nu rolde één kleine misser als een sneeuwbal door het netwerk.

Lees verder Mariëlle Stoelinga: Veiligheid zit soms de veiligheid dwars

Pionierende vrouwen in de techniek

In juni 1919 kwamen zeven vrouwen bijeen in een sjiek appartement in Londen om de oprichtingsakte te ondertekenen van de Women’s Engineering Society, de eerste beroepsvereniging voor vrouwelijke ingenieurs. De aanleiding was acuut. Tijdens de Eerste Wereldoorlog hadden honderdduizenden vrouwen werk gevonden in de (militaire) industrie. Zij dreigden hun baan kwijt te raken door een aanstaand verbod op vrouwelijke arbeiders in de industrie.

Het is een fraai gezelschap dat auteur Henriette Heald beschrijft in Magnificent Women and their Revolutionary Machines (dat overigens geheel over de vrouwen gaat en niet over hun machines). Lady Shelley-Rolls, bijvoorbeeld, snelheidsduivel, luchtvaartpionier en eigenaar van een motorenfabriek. Of Lady Moir, die de oorlog aan de draaibank had doorgebracht, en arbeidersmeisje Laura Annie Willson, die sinds haar tiende opkwam voor vrouwenrechten en daarvoor twee keer in de gevangenis had gezeten. Het gezelschap had een aristocratische ruggengraat, maar deed verder niet aan klasse.

De hoofdpersonen van het boek zijn de eerste voorzitter, Rachel Parsons, en de eerste directeur, Caroline Haslett. Beiden zouden zich de komende decennia hard maken voor vrouwen in de industrie. Die stribbelde tegen, het was zo goed als mogelijk voor vrouwen om in een technisch beroep te belanden.

Lees verder Pionierende vrouwen in de techniek

Normen voor en tegen circulair bouwen

Niet alleen bij individuele bouwprojecten is circulaire omgang met materialen steeds vaker een vereiste. De eerste stappen naar normvorming zijn gezet. Bestaande normen moeten juist op de helling.

Ruim een jaar geleden verscheen het rapport Onderzoek mogelijkheden voor platform circulaire nieuwbouw, in opdracht van het standsontwikkelingsproject Living Lab Utrecht. De aanvankelijke inzet van het onderzoek was te bekijken hoe bouwen met herbruikbare materialen te stimuleren viel via een materialenplatform. Immers, hoe groter de totale markt van vraag en aanbod, hoe groter de kans op een match tussen beschikbaar en gezocht materiaal.

Gaandeweg het onderzoek bleek echter dat opdrachtgevers in de bouw het ontbreken van zo’n platform niet als het grootste obstakel ervaren. Dat zit veel eerder in het proces: de regelgeving en opdrachtverlening. ‘Circulair’ is een mooi hypewoord, maar wat betekent het nu precies? Hoe meet je de mate van circulariteit van een project? Kortom, de bouwende partijen zaten vooral te wachten op heldere normen. En vervolgens op klanten die heldere opdrachten verstrekken op basis van die normen. Daarna ontstaat er vanzelf meer vraag naar hergebruikte materialen en dus een grotere markt.

Echt verbazingwekkend was die uitkomst niet, zegt Bas Slager van ingenieursbureau Repurpose, een van de opstellers van het rapport: ‘Mensen vinden het fijn om te blijven doen wat ze al deden. Als er dan een verandering op gang komt, willen ze duidelijke kaders. Niets is zo vervelend als eisen die bij ieder project weer anders zijn.’

Lees verder Normen voor en tegen circulair bouwen

Strijd om gepatenteerde medicijnen

Sinds 2019 hebben apothekers, met name binnen academische ziekenhuizen, meer wettelijke mogelijkheden om gepatenteerde medicijnen zelf te maken. Zo ontnemen ze fabrikanten revenuen om dure ontwikkeltrajecten terug te verdienen – zeggen die fabrikanten. Moesten ze maar niet zulke onredelijk hoge prijzen rekenen, riposteren de ziekenhuizen.

De zogeheten apothekersvrijstelling werd twintig jaar geleden door de Tweede Kamer goedgekeurd, als onderdeel van een Europees verdrag dat nooit in werking trad. Daardoor hebben apothekers al twee decennia niet de vrijheid om zelf medicijnen na te maken, hoewel daar wel politiek draagvlak voor bestaat. Het gaat hierbij vooral om zogeheten weesgeneesmiddelen, die in beperkte hoeveelheden nodig zijn tegen zeldzame ziekten.

Uit frustratie gooide het Amsterdamse UMC in 2018 de knuppel in het hoenderhok door zelf chenodeoxycholzuur (cdca) te maken, een middel tegen de zeldzame, erfelijke stofwisselingsziekte cerebrotendineuze xanthomatose, waaraan in Nederland zo’n vijftig mensen leiden. De prijs van cdca, dat ooit voor een andere ziekte werd ontwikkeld, steeg van enkele honderden euro’s in de jaren tachtig naar meer dan 160.000 in 2018. Het UMC kon het zelf voor 25.000 euro maken. De fabrikant, die voor de nieuwe toepassing een nieuw octrooi had verworven, stond op zijn achterste benen.

Lees verder Strijd om gepatenteerde medicijnen